چاقی و ژنتیک
بشر با یک سری از سلولهای دائمی چربی در بدن متولد میشود. این انباشته شدن چربی بر اثر تغذیه است که موجب تورم و تکثیر سلولهای چربی میشود. وقتی سلول چربی از یک حدی رشد کند، تکهتکه و به چند قسمت تقسیم میشود.
اگر مرحله افزایش سلولهای چربی از زمان کودکی تا بلوغ را نداشته باشیم و همان تعداد سلولها ثابت بماند و چربی در آنها به اندازهای ذخیره شود که نترکد، تعداد سلولهای چربی بدن زیاد نمیشود. تصور کنید یک انسان با ۱۵ میلیارد سلول چربی متولد میشود، این سلولها اگر تا زمان بلوغ ثابت بماند امکان بزرگی، چاقی و ترکیدن آنها پس از بلوغ بسیار کم میشود به همین دلیل باید به پدرها و مادرها نسبت به داشتن فرزندان چاق و اصطلاحا تپلمپل هشدار داد.
استعداد وجود این سلولهاست که در سنین پرتحرک و بلوغ باید مورد توجه قرار گیرد و اگر روزی میزان تحرک فرد کم شود مثلا پس از ازدواج و دوران میانسالی، این استعداد باعث چاقی میشود. به عنوان مثال کودک در دوران دبستان تحرک زیادی دارد و چربیهای موجود را میسوزاند اما به محض اینکه بزرگتر و کمتحرکتر میشود، چاقی کمکم بروز پیدا میکند. این حالات در دوران آمادگی کنکور که تحرک فرد کم میشود، بسیار بیشتر به چشم میخورد.
در موارد چاقی موضعی، امکان تجزیه و هضم چربی وجود ندارد و چربی قادر به تجزیه و شکستن نخواهد بود، یعنی آنزیمی داخل این سلول وجود دارد که آن را در شکستن چربی ناتوان کرده است که این مساله به طور ژنتیکی بیشتر رخ میدهد.
امروز میکوشند با اصلاح ژن، توان تجزیه چربی بدن انسان زیاد شود تا به نوعی از چرخه تکثیر و انباشت چربی جلوگیری کنند.
البته باید دانست که تا این مرحله یعنی پیش از انباشت چربی در نقاط مختلف بدن و ایجاد چاقی موضعی با تغذیه، ورزش و تحرک میتوان از گسترش چاقی جلوگیری کرد اما باید بدانیم که اگر با تودهای عظیم و نسبتا قابل رویت از چربی بدن مواجه هستیم این امکان در کاهش آن با رژیم و ورزشهای معمولی بسیار کم است و اگر هم تلاش کنیم تا حد کمی به کاهش حجم چاقی موضعی میتوان کمک کرد.
در اینجا باید گفت با وجود فعالیتهای زیادی که انجام میدهیم، باز هم نمیتوانیم آنطور که باید به لاغری موضعی دست یابیم. چاقی عمومی بدن تنها با رژیمهای غذایی و ورزشهای کالریسوز قابل برطرف شدن است اما اگر رژیمهای غذایی موثر نباشد، اعمال جراحی با هدف کاهش حجم معده از جمله گذاشتن حلقه بین مری و معده یا تغییر مسیر غذا از مری به روده انجام میشود. با تکنیکهای لاپاراسکوپی نیازی به جراحیهای وسیع و باز نیست، البته بروز عوارض کلیوی و پیدایش عارضه کبد چرب از پیامدهای این روش اخیر است.
در چاقیهای موضعی چربی بیشتر در نواحی برجسته خارجی لگن تجمع میکند. نقاطی مثل شکم، بازوها، قسمتهای داخلی ران و بالاتر از زانو، نواحی مختلف باسن، کنارههای شکم، ناحیه غبغب، ناحیه پشت دندهها و قفسه سینه برحسب نوع محل با تجمع چربی همراه است.
افرادی که به چاقی موضعی مبتلا میشوند از دوران جوانی سنگ بنای آن را گذاشتهاند. بیشتر این افراد دختر خانمها هستند که باید از همان سنین بلوغ نسبت به چگونگی تغذیه، میزان، نوع و نحوه غذا خوردن و حتی فواصل زمانی آن توجه کنند.
نحوه قرار گرفتن چربی در فضای بافتهای مختلف بدن در زنان و مردان متفاوت است، از این رو چاقی در زنان با حالت مجعد روی پوست همراه است و فرو رفتگی و برجستگیهای نواحی چاق نسبت به آقایان، در زنان بیشتر مشهود است. سلول چربی در زنان از کروی بودن منظمی برخوردار نیست و حتی به شکل سوسیس در نواحی سطحی پوست قرار دارد و این مساله درمانهای لیپوساکشن را در زنان نسبت به مردان دشوارتر میکند.
چاقی موضعی و سلولیت در آقایان کمتر بوده و چربی در داخل محفظههای لوزیشکل و مثلثی از یک نظم بهتری نسبت به خانمها برخوردار است. به این دلیل است که در آقایان چاقیهای موضعی کمتر دیده میشود. البته به این مساله نیز باید جنس پوست و بافت آن را افزود.
Fixfat یا Reserve fat همان چربیهای ذخیرهای و انباشته است که فاقد آنزیم تجزیه کننده چربی یا در اصطلاح لیپولیزاست و باید این گونه چربیها استخراج شوند به همین دلیل است که تلاش زیاد برای سوزاندن آن در یک زمان و یک مکان از رژیم درمانی و ورزش متوقف شده و بیاثر میشود.
از نظر متخصصان، تجزیه چربیها با روشهایی چون اولتراسونیک و با استفاده از امواج مافوق صوت یا استفاده از لرزانندههای بافت چربی یا لیزرهای مخصوص برای این گونه چربیها توصیه میشود. لیپوساکشن و استخراج چربی از بدن بیشتر به صورت عمقی انجام میشود تا چربیها و چاقی دوباره عود نکنند.
اما در خصوص داروهای چربیسوز باید گفت آنقدر که تبلیغ میشود، موثر نیست و حتی با عوارض جبرانناپذیری همراه است، اما در خصوص بهرهگیری از برخی لرزانندههای موضعی این احتمال وجود دارد که با شکستن دیواره سلول چربی این توده چربی به صورت سیال و مایع درآمده و از حالت برجستگی به حالت شل شده درآید، اگرچه احتمال عود مجدد و پر شدن دوباره سلول چربی وجود دارد اما باید با استفاده از رژیمهای مناسب و ورزش قبل از این که دوباره به حالت اول برگردد، سوزانده شده و از بین بروند.
نباید فراموش کرد که بهترین زمان برای مقابله با چاقی درمان موضعی آن از ۱۶ تا ۲۵ سالگی است و در این زمان با زدن کانالهای متعدد در توده چربی میتوان حجم آن را کاهش داد و قوام و سفتی آن را به طور یکسان حفظ کرد.
از نظر جراحان، توده چربیای که با رژیمهای سنگین و طولانی و حتی ورزشهای سخت و موثر از بین نرفته و حجم آن از حد کنونیاش بیشتر کاهش نمییابد، باید جراحی شود. رژیم و ورزش تنها روی بافت چربی سطحی موثر است و در موارد چربیهای عمقی که بدون آنزیم تجزیهکننده هستند، رژیم غذایی و ورزش تقریبا بیاثر است. اگر ضخامت چربی متابولیک، سطحی و قابل تجزیه باشد – بویژه در آقایان مشاهده میشود- با رژیم و ورزش تا حدی قابل درمان است.
تشخیص این نوع چربی به ناحیه و ضخامت آن و همچنین پاسخ به درمانهای رژیم و ورزش بستگی دارد.
اگر بیماری با قد و وزن متعادل یا حداقل و حداکثر ۵ پوند اضافه یا کاهش وزن، (معادل ۲/۵ کیلوگرم) به پزشک مراجعه کند، با مشاهده چربی موضعی و چاقی نواحی موضعی این امکان وجود ندارد که بتوان به طور کامل ناحیه چاق را لاغر کرد و دیگر رژیم و ورزش برای او بیتاثیر است. او باید به روشهای دیگری روی آورد. چربیهای زیر شکم و چربیهای افتاده با حجم زیاد، امکان کوچک شدن را ندارند؛ اما چربیهای نواحی بالایی شکم قابل تحلیل و تجزیهاند.
اگر وزن بیمار حدود ۱۵ کیلوگرم بیش از قد وی باشد، ابتدا به او حتما رژیم غذایی و ورزش توصیه میشود، سپس در صورت باقی ماندن چربیهای موضعی، ساکشن پیشنهاد میشود. ضخامت چربی را پزشکان با دست خود از طریق چنگ زدن به توده چربی محاسبه میکنند و تجربه در این مساله مهم است. این در حالی است که مطمئنا اگر انسان با احتساب کالری و انرژی هر غذا، آن را مصرف کند، میتواند از انباشت چربی مازاد جلوگیری کند.
اگر کالری بدن از مقدار لازم کمتر باشد، بدن موظف است از خود چربیهای مازاد و انباشته شده شکسته کمک بگیرد (بسوزاند) اما اگر بیش از نیاز روزانه غذا و کالری وارد بدن شود، نهتنها از چربیهای مازاد بدن کاسته نمیشود؛ بلکه ممکن است به دلیل کمتحرکی به چربیهای قبلی هم اضافه شود و این مساله با میزان تحرک و سوخت و ساز بدن ارتباط مستقیمی دارد.
زندگی ثابت و ماشینی امروز، ورزش نکردن و استفاده از غذاهای پرکالری موجب افزایش قند و چربیها میشوند
بدن انسان حدود ۲۵۰۰ کالری انرژی نیاز دارد که باید به طور روزانه برای بدن افراد بالغ تامین شود. متاسفانه همه میخواهند شام، میوه، آجیل، بستنی و تنقلات دیگر بخورند؛ اما چاق نشوند. باید دانست که حتی میوهها هم کالری دارند. حتی سبزیجات، هویج، کاهو و کلم هم پرانرژی هستند؛ اما میزان آنها متفاوت است.
با در نظر گرفتن یک جدول از کالری غذاها و میوهها و نصب آن مقابل دیدگان خود، میتوان هر روز و هر لحظه برای خوردن آنها دقت کرد.
پس از ورزش هم باید دقت کرد که چون کالری و انرژی زیادی مصرف شده و تا حدودی چربیها از بین رفتهاند، با مصرف غذا و تنقلات، چربیهای از دست رفته دوباره جایگزین نشوند.
راههای رهایی از چاقی
با پیشرفت وضعیت بهداشت و سلامت در جوامع بویژه کشورهای روبه رشد، همچنین بهبود زندگی و گسترش تنوع غذایی و نوع تغذیه افراد، بروز برخی مشکلات از جمله چاقی و اضافه وزن افزایش مییابد.
در کشوری مثل آمریکا یک سوم از مردم دارای توده بدنی بیش از حد مجاز هستند و این آمار در کشور در حال توسعهای مانند مکزیک یک چهارم مردم را درگیر کرده است.
به طور کلی بر اساس تقسیمبندی، ضریب توده بدنی یا در اصطلاح BMI در ۳ گروه تعریف شده است: ضریب بین ۲۰ تا ۲۵ ایدهآل، ۲۵ تا ۲۷ اضافه وزن و ۲۷ به بالا درجاتی از چاقی. افراد دارای ضریب ۳۰ گروه دوم چاقی و ۳۵ به بالا به درجات چاقی مرضی مبتلا هستند.
زندگی ثابت و ماشینی امروز، ورزش نکردن و استفاده از غذاهای پرکالری موجب افزایش قند و چربیها میشوند. فستفودها و غذاهای آماده و در جوامعی مانند کشور ایران مصرف خورشتهای پرچرب، مصرف کلهپاچه، دل و جگر و مغز گوسفند باعث بروز سندرم متابولیک بر اثر افزایش قند خون، بالا رفتن چربی بد (LDL) و کاهش چربی مفید (HDL) میشوند. همچنین چاقیهای شکمی که به اصطلاح سیبی شکل هستند و بیشتر در آقایان دیده میشود و چاقیهای گلابی شکل در نواحی لگن که در زنان بروز میکند، مهمترین نگرانی بهداشتی هر جامعه را به خود اختصاص میدهد.
امروز با توجه به عوامل چاقی، برخی تولیدکنندگان دارو در دنیا قصد دارند برای حذف چاقی و کنترل آن داروهایی بسازند.
این آرزوی هر مجموعه داروسازی است تا با تولید دارویی کم عارضه و موثر، سهم عمدهای در کاهش وزن و جلوگیری از چاقی داشته باشد.
داروهای کندکننده روند چاقی یا درمانکننده این عارضه، طرفداران زیادی در ایران و جهان پیدا کرده است. متاسفانه مخاطب این گونه داروها را افراد میانسال و جوان که بعضا از قشر عامی و کمسواد جامعه هستند، تشکیل میدهند. این افراد اطلاعات موثق پزشکی و علمی ندارند و بیشتر از طریق دوستان و آشنایان یا تبلیغات ماهوارهای و مجلات از وجود چنین داروهایی مطلع میشوند.
امروز مصرف بسیاری از داروهایی که از گذشته تاکنون برای درمان چاقی مطرح شده است، از سوی سازمانهای بینالمللی معتبر، محدود یا ممنوع شده و زیر سوال رفته است. در گذشته بسیاری از ترکیبات آمفتامین که شیوع قابل توجهی برای مهار چاقی داشتند و داروی فِن فِن (جزو ترکیبات محرک است) به دلیل عوارضی چون افزایش فشارخون بالا و بروز مشکلات قلبی و عروقی، منع مصرف شدند. اما امروز هنوز شاهد مصرف برخی از انواع آن در میان جوانان هستیم که خواسته یا ناخواسته از آنها استفاده میکنند. در حال حاضر داروی اورلیستات (Orlistat) یا داروی سیبوترامین (Sibutramin) تنها ۲ داروی مورد تایید سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) هستند.
داروی اول با مهار آنزیم لیپاز (Lipaz) که در هضم چربیها موثر است، میتواند موجب دفع دستنخورده چربی از داخل سلول و بدن شود.
کسانی که لذت خوردن غذاهای چرب را با هیچ چیزی عوض نمیکنند، علاقه زیادی به مصرف این گونه داروها دارند. آنان این دارو را نیم تا یک ساعت قبل از صرف غذاهای چرب میخورند، اما با خوردن آن دچار نوعی اسهال چرب موسوم به استئاتوره میشوند. البته این عارضه برای هر فرد قابل قبول نیست. این دارو اگرچه در ابتدا به توده چربی بدن کاری ندارد، اما پس از مصرف مکرر، موجب کاهش چربیهای ذخیرهای میشود.
همچنین این داروها در روند جذب ویتامینهای محلول در چربی اختلال ایجاد میکنند.
مدتی پس از مصرف این دسته از داروها، ویتامینهایی همچون A و D نیز همراه چربیهای دفعی از بدن خارج میشوند. این مساله تاثیرات سوئی روی -که نیاز فراوانی به این گونه ویتامینها دارد- بر جای میگذارد. به این گونه که طراوت، شادابی و درخشش پوست از بین میرود و حالت افتادگی پیدا میکند که طبیعتا از زیبایی آن کاسته خواهد شد.
از سوی دیگر، در صورتی که بیماران قلبی و عروقی در پی مصرف داروهای ضدانعقاد از جمله وارفارین، این دارو را نیز مصرف کنند، به دلیل دفع ویتامین K، با مشکلات انعقاد خون مواجه میشوند و این مساله بسیار خطرناک است. البته مشکل نفخ معده را هم باید اضافه کرد. اما در خصوص داروی دوم ضدچاقی، باید گفت این دارو (سیبوترامین با نام تجاری مریدیا) با تاثیر بر سیستم اعصاب مرکزی، روی مونوآمینهای مغزی اثر میگذارد.
مونوآمینها نوعی ترکیب محرک مثل آمفتامینهاست که در گذشته برای چاقی مصرف میشد، اما اکنون موجب افزایش فشارخون و اختلال دریچه قلبی میشود. به هر حال داروی مریدیا که دومین داروی مورد تایید FDA است،چنین عوارضی ندارد.
هموطنان باید بدانند که اگرچه این دو دارو با عوارض خود در برخی افراد نیز منع مصرف دارند، اما نباید فراموش کرد، امروز تبلیغات زیاد روی داروهای دیگر میتواند موجب گمراهی و بروز پیامدهای ناگوار شود، زیرا به دلیل سودآور بودن آن به عوارض احتمالی و جانبیاش اشاره نمیشود.
برخی داروها به غلط نیز مورد استفاده قرار میگیرند که به آنها داروهای مدر میگویند. همچنین داروهایی هستند که موجب تهوع و استفراغ میشوند. داروهایی مانند فروزماید، دیگوکسین و لازیکس که ملین و مسهلاند، برخی از راهکارهای انحرافی درمان چاقی از سوی برخی افراد هستند.
این داروها اگرچه برخی اوقات در مسابقات ورزشی که فرد نیاز به کاهش وزن دارد، استفاده میشود، اما میتواند به دلیل بر هم زدن تعادل آب و املاح بدن، حتی در برخی موارد موجب مرگ افراد شود، از این رو مصرف آن حتما باید با تجویز پزشک و در موارد خاص باشد.
در کنار داروهای شیمیایی، مصرف برخی جوشاندهها و یا دمکردنیهای گیاهی از جمله چای سبز برای درمان چاقی توصیه شده است.
فقط چای سبز است که با کاهش چربیهای مضر میتواند کمک زیادی به افراد چاق بویژه بیماران قلبی و عروقی کند.
علاوه بر چای سبز که مورد تایید سازمان غذا و داروی آمریکاست، مصرف شکلات تلخ هم در کاهش چربیها و وزن و افزایش آنتیاکسیدانها موثر است. مصرف روزانه این دو یعنی چای سبز و شکلات تلخ برای افراد چاق توصیه میشود.
در این میان مصرف روغن کبد ماهی و قرص امگا ۳ نیز در از بین بردن چربیهای مضر بدن موثر است. اما یک نکته مهم که باید مورد توجه بیماران قلبی و عروقی یا سکته مغزی قرار گیرد، این است که مصرف داروی امگا ۶ که امروز تبلیغات زیادی روی آن انجام میشود، میتواند با افزایش غلظت خون موجب خطرات جدی شود. پس افراد دچار بیماریهای قلبی و عروقی از مصرف داروهای امگا ۶ و امگا ۹ یا مخلوط امگا ۳، ۶ و ۹ خودداری کرده و فقط امگا ۳ مصرف کنند.
